Waarom we een sociaal leenstelsel moeten hebben

Ik ben al minimaal 10 jaar vurig pleitbezorger van een sociaal leenstelsel: het is de beste manier om tegen de laagste publieke kosten de toegankelijkheid van het hoger onderwijs te garanderen. Zie artikelen uit de ESB en in de Macroeconomische Verkenning van het CPB voor goede overzichten van de argumenten.

Verschillende politieke partijen hebben inmiddels het idee van een sociaal leenstelsel omarmd: VVD, PvdA en D66. GroenLinks wil een academicusbelasting invoeren, wat vergelijkbaar is. Het CDA is vaag over wat ze wil. Ik ben blij dat de Heroverwegingscommissie Hoger Onderwijs in hun rapport ook invoering van een sociaal leenstelsel aanbevelen.

Het toegankelijkheidsprobleem in het hoger onderwijs ontstaat door falen op de kapitaal- en verzekeringsmarkt. Studenten kunnen nu niet tegen toekomstig inkomen lenen voor hun studie. Evenmin kunnen de financiële risico’s van een opleiding worden verzekerd.

De overheid moet dit marktfalen corrigeren door leningen mogelijk te maken en een deel van de inkomensrisico’s te verzekeren via een sociaal leenstelsel. Daarin dragen afgestudeerden een percentage van hun inkomen af voor rente en aflossing. De risico’s van niet-terugbetalen kunnen worden gedeeld onder afgestudeerden via een renteopslag. Ook de overheid kan de aflossingsrisico’s dekken.

Met een sociaal leenstelsel kan iedereen studeren. Leenaversie is geen issue want niemand hoeft bang te zijn voor onoverzienbare aflossingsverplichtingen. De toegankelijkheid kan met minder (of geen) subsidie worden gewaarborgd en ongewenste bijwerkingen van subsidies blijven uit.

Hoge beurzen en lage collegegelden leiden tot instroom van ongeïnteresseerde en lanterfantende studenten. De kosten van drop-outs (meer dan 30 procent in zowel hbo als wo in 2006), lange studieduren (hbo: 4,5 jaar, wo: 6,3 jaar in 2006) en verkeerde studiekeuzes komen voor rekening van de samenleving. Met hogere eigen bijdragen worden studenten geconfronteerd met de financiële consequenties van studiekeuzes en gebrekkige inzet.

Bovendien vergroten subsidies voor het hoger onderwijs op een perverse manier de inkomensverschillen. De gemiddelde inkomens van afgestudeerden zijn hoog. Een wo’er verdient gemiddeld 80 procent meer dan iemand met alleen basisonderwijs, een hbo’er 60 procent. Zie een artikel van mij met Dinand Webbink, waarin we de rendementen op onderwijs schatten.

Het levensinkomen van een gemiddelde afgestudeerde in een fulltimebaan is ongeveer anderhalf miljoen euro. Zie een CPB-studie uit 2002 met allerlei berekeningen. Studenten kunnen hun opleiding uitstekend zelf bekostigen. Afgestudeerden die pech hebben worden bovendien ontzien via inkomensafhankelijke terugbetalingen. Nu betalen niet-gestudeerden met een laag levensinkomen voor gestudeerden met een hoog levensinkomen. Dat is bizar.

Daarenboven komt zo’n 20 procent van de studenten uit de armste helft van de bevolking, en 80 procent uit de rijkste. Zie het SCP met hun studies naar profijt van de overheid. Gechargeerd gesteld: de niet-gestudeerde belastingbetaler draait op voor subsidies aan bierzuipende corpsballen.

Het streven om kinderen uit kwetsbare groepen te laten studeren is terecht. Maar de basisbeurs of het lage collegegeld doen daar helemaal niets aan. Reden: kinderen uit kwetsbare milieus gaan niet studeren omdat ze niet op havo of vwo terechtkomen. De overgang basis-middelbaar onderwijs is de bottleneck, niet de studiefinanciering. Eenmaal op havo/vwo stromen bijna alle leerlingen door naar het hoger onderwijs. Zie ook de kerncijfers van het Ministerie van Onderwijs.

Vaak wordt gesuggereerd dat de scheve inkomenseffecten meevallen omdat afgestudeerden meer belasting betalen. Die suggestie is onterecht. Tijdens de studie mist de overheid belastinginkomsten omdat studenten niet werken en verstrekt aanzienlijke subsidies. De extra belastinginkomsten die afgestudeerden later betalen wegen daar niet tegenop. De reden is dat de overheid de kosten van een onderwijs opleiding (zowel gederfd loon als directe kosten) gemiddeld tegen een hoger tarief subsidieert dan waarmee de toekomstige inkomsten worden belast. 

De overheid kan om andere redenen dan toegankelijkheid het onderwijs subsidiëren. De maatschappij zou baat kunnen hebben bij hoger opgeleiden voor innovatie, economische groei, instandhouding van het maatschappelijk en cultureel erfgoed, enzovoorts. Het empirische bewijs ontbreekt alleen dat de maatschappelijke baten opwegen tegen de kosten bij het huidige, riante niveau van onderwijssubsidies. Zie een artikel samen met Rick van der Ploeg.

Publiek geld is niet gratis. Door ongerichte subsidies stijgt de belastingdruk – dat is slecht voor de arbeidsmarkt – en kan er minder worden uitgegeven aan zaken die prioriteit hebben of om de overheidsfinanciën op orde te krijgen.

Laten we hopen dat het CDA weer bij zinnen komt en dat bij de aanstaande regeringsformatie het sociaal leenstelsel wordt ingevoerd.

Nb. Deze blog is een bewerking van een artikel dat ik ooit voor NRC Handelsblad schreef. Namens het CPB heb ik ook berekeningen gemaakt voor een studiecommissie over de studiefinanciering onder leiding van Willem Vermeend. Samen met Sweder van Wijnbergen schreef ik een wetenschappelijk artikel over optimale studiefinanciering.